Katana – miecz samuraja

Sieczna broń biała charakteryzująca się prostą obosieczną głownią i otwartą rękojeścią. Miecz – bo o nim mowa – jest najstarszą historyczną bronią sieczną. Pierwsze miecze powstawały już w epoce brązu na terenie Chin i Egiptu. W zależności od sposobu trzymania, miecz podzielić można na jedno, półtora i dwuręczne. W Europie wschodniej miecz z biegiem czasu został wyparty przez szable, zaś swój wysoki status zachował w Europie zachodniej. W Chinach miecz i szabla konkurowały ze sobą jak równy z równym w różnych szkołach walki. Do Japonii miecz trafił właśnie z Chin i przeszedł metamorfozę do miecza katana, która odróżnia go od miecza europejskiego nie tylko wyglądem, ale też technikami walki. Historie jego można podzielić na cztery główne okresy.

Podział mieczy ze względu na czas ich wykonania

– Okres miecza starożytnego, czyli Jokoto (do 900r n.e). Broń z początku wykonywana była prze chińskich i koreańskich kowali, później również przez Japończyków. Głownia choć kuta ze stali, była słabo hartowana. Większość ówczesnych mieczy była prosta, a główne kuźnie mieściły się w Yamato. Wyżsi rangą oficerowie nosili drogocenne miecze z Chin.

– Okres miecza starego, czyli Koto (900 – 1500r n.e.). Pod koniec rządów rodu Fujiwara, a więc u schyłku okresu Heian, do głosu doszła coraz silniejsza kasta wojowników. Wojna o władzę między dwoma rodami – Minamoto i Taira – kształtowała przyszłe losy kraju. Miecz z broni dworskiej stał się narzędziem walki. Na polach bitew najważniejsza formacją byli konni łucznicy, jednak znaczenia nabierały także inne bronie, takie jak naginata i miecz. Ten przeszedł swoistą metamorfozę, z miecza prostego służącego do kłucia, w wygięty, jednosieczny i służący do cięcia. Miecze osiągały spore rozmiary, by sprawniej ciąć z grzbietu konia, więc długości głowni dochodziły nawet do 120cm.

– Okres miecza nowego, czyli Shintō (1500 – 1876r n.e.). Po zakończeniu wojen domowych, pod koniec 16 wieku, do którego przyczyniły się trzy postacie: Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi oraz Tokugawa Iyeyasu, w kraju zapanował pokój. W czasach pokoju miecz stracił swoja użytkową funkcję. Długi miecz uległ skróceniu, długość głowni znacznie skrócono, a miecze zaczęto bogato zdobić nawet na samej klindze.

– Okres najnowszego miecza, czyli Shin-Shintō (po1876r n.e.). Po restauracji Meijin, kiedy to samurajowie stracili wpływową pozycje społeczną, wraz ze swoimi przywilejami i zakazano im nosić mieczy, zaprzestano też ich produkcji. Nie było to permanentne i już 50 lat później, gdy do władzy doszły stronnictwa nacjonalistyczne, kult miecza ożył.

Podział mieczy ze względu na ich kształt i długość

Miecz japoński można podzielić nie tylko ze względu na jego czas wykucia, ale też ze względu na jego długość, oprawę oraz kształt. Często bywało, że te trzy wytyczne były od siebie zależne i miecz wykuty w danym okresie, miał odpowiednią temu okresowi długość i oprawę. Ze względu na długość wyróżniamy:

– Miecze bardzo długie: Głownia mierzyła ponad metr. Najpopularniejszym przykładem jest Nodachi. Rzadko występującym mieczem jest Zanbato, którego rozmiar całkowity mógł sięgać 2,5 metra.

– Miecze długie: Miecze te charakteryzują się długością ostrza między 60 a 80 cm. Do tej grupy zaliczamy katanę i tachi. Są to miecze półtora ręczne. 

– Miecze krótkie: Za krótki miecz uważana jest broń poniżej 60 cm, a najpopularniejszą jej forma jest wakizashi. Innym mieczem tego typu jest kodachi, choć czasem klasyfikowany jest jako sztylet. Były to miecze pomocnicze.

– Sztylety: Za sztylet należy uznać każde ostrze poniżej 30 cm. Do tej grupy zaliczyć można: tanto, aikuchi oraz kaiken. Ze względu na kształt, wyznacznikiem jest tu kształt samego ostrza. W Japonii spotykamy dwa typy głowni: Ken gdzie głownia jest prosta i obosieczna, oraz To gdzie głownia jest zakrzywiona i jednosieczna.

Podział mieczy ze względu na ich oprawę

Podział ze względu na oprawę wydaje się najbardziej skomplikowany. Można tu wyróżnić wiele pododmian, jednak głównych typów jest sześć:

– Oprawa typu ken, była stosowana do prostych mieczy starożytnych i nosiła w sobie wiele wpływów chińskich. Datowana jest zazwyczaj na czasy przed X wiekiem. 

– Oprawa jindachizukuri, stosowana w starych mieczach, które wieszano na rapciach. Określana bywa też oprawą typu tachi. Miecze są zdobione typowymi elementami oprawy, jak menuki, fuchi, kashira, pochwy drewniane pokryte skórą lub laką, czasem pojawia się oplot rękojeści. Taka oprawa stosowana była długo, od X do XVI wieku.

– Oprawa bukezukuri, stosowana w nowych mieczach. Cechują ją oplatane rękojeści i skromniejsze zdobienia. Typ bukezukuri jest najpopularniejszy wśród mieczy zachowanych do czasów współczesnych. Wykształcił się w czasach, gdy miecze wkładano za pas, nosząc ostrzem zwróconym ku górze. Pochwy są wykonywane z drzewa japońskiej magnolii pokryte laką. W tym stylu wykonywane były miecze typu katana.

– Shirasaya, czyli oprawa zastępcza, rozpowszechniona w okresie Meiji. Shirasaya wykonywana była z surowego drewna, by zabezpieczyć ostrze.

– Oprawa typu guntō. W tym typie można wyznaczyć kilka podtypów, np. kaiguntō. O ile ostrze było produkowane w specjalnych manufakturach i siłą rzeczy nie podlega ocenie, o tyle oprawa bywała stylizowana na style wcześniejsze np. jindachizukuri lub bukezukuri. Natomiast rękojeść łączy w sobie elementy miecza japońskiego i białej broni europejskiej.

– Shikomezue to niszowa oprawa produkowana głównie pod koniec XIX i w XX wieku. Miecze oprawiało się tak, by wyglądały jak kije lub laski. Co do tsuby – czyli gardy miecza – początkowo była tylko elementem funkcjonalnym, jednak z czasem stała się ozdobą oraz wizytówką użytkownika. Mogła ona np. przekazywać informacje o przynależności klanowej. Wykonywana ona była głównie ze stali, ale często stosowano też inne metale.

Proces produkcji

Sam proces produkcji miecza jest skomplikowany i trwa około 3 miesięcy. Do wytopu stali wykorzystuje się rudę darniową. Ruda ta zawiera małe ilości takich pierwiastków jak siarka czy fosfor, przez co jest bardziej wytrzymała. Kucie głowni zajmuje kowalowi około trzech miesięcy. Najczęściej używa się dwóch gatunków stali: stal miękką i twardą. Obydwa gatunki stali poddaje się procesowi skuwania warstwowego. Następnie stal zgrzewa się ze sobą w taki sposób, aby pakiet z miękkiej stali stanowił rdzeń miecza, a pakiet z twardej była okalającym go płaszczem.

Gdy głownia posiada już swój wstępny kształt miecz zostaje poddany procesowi hartowania. W trakcie tego procesu powstaje charakterystyczna dla mieczy japoński linia hartu – hamon. Tak przygotowany miecz wkracza w fazę szlifowania. Szlif wykonywany jest za pomocą specjalnych kamieni szlifierskich, a cały proces dzieli się na 12 etapów, w którym z każdym z nich używa się innych kamieni. Sam proces produkcji miecza też ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. Przyczyniły się do tego najazdy mongolskie, kiedy to japońskie miecze zaczęły łamać się na zbrojach Mongołów. Wtedy tez właśnie zaczęto skuwać miecze warstwowo aby wzmocnić stal.

Miecza używali samurajowie, czyli świta służąca najwyższym dostojnikom w Japonii. Sami o sobie woleli mówić bushi – czyli wojownik. Wojownicy ćwiczyli się codziennie we władaniu bronią oraz w walce wręcz. Synowie szlachty od najwcześniejszych lat otrzymywali odpowiednie wychowanie. Poznawali jak przystało na samuraja, dwie dziedziny sztuki (przez ich warstwę uważane za najważniejsze): kulturę oraz sztukę wojenną.

Chłopiec w wieku 15 lat był oficjalnie uznawany za osobę dorosłą. Otrzymywał on hakamę, którą mógł odtąd nosić, a włosy zbierano mu w kok na czubku głowy. Odbywała się też ceremonia wręczenia nakrycia głowy – eboshi – podczas której ojciec nadawał młodzieńcowi męskie imię. Mógł też on od tej chwili nosić miecz – miecz który towarzyszył mu do końca swoich dni. W zależności od epoki i sytuacji służył on do różnych celów: raz zabijał, raz ratował życie. Był oznaką statusu samuraja i przedmiotem kultu. Wierzono wręcz, że jest duszą samuraja.

Facebook
Twitter

Zobacz także:

kenjutsu
Paweł Hadrian

Kenjutsu

Kenjutsu (jap. 剣術; 剣 – ken – miecz; 術 – jutsu – sztuka, technika, umiejętność) to zbiorczy termin odnoszący się do japońskich szkół miecza założonych

Czytaj więcej »
Przewiń na górę